ލުތުފީ މިނިވަންވިޔަސް އެ ހަނދާންތަކާ ވަކިވުމެއް ނެތް

އެއީ ބޮޑު ބާގީ އެވެ. އެއީ ބޮޑު ގާތިލެވެ. އެއީ ދިވެހިންގެ ލެއިން ތެމިފައި ހުރި ހާއިނެވެ. ނޮވެމްބަރު 3ގެ އުދުވާނުގެ ބާނީ އެވެ.

އަބްދުﷲ ލުތުފީއާ ބެހޭ ގޮތުން މިއިން ކޮންމެ ނަމަކުން މުހާތަބުކުރިޔަސް، މިއަދު އޭނާ ޖަލުން އެ ނުކުންނަނީ މިނިވަންވެގެންނެވެ. ގާނޫނީ ގޮތުން އޭނާއަކީ މިއަދަށް ފަހު، އެ ބޮޑު ލޭއޮހޮރުވުމުގެ އަދަބު ލިބި، އޭގެ 'އަގު އަދާކޮށްފައި' ހުރި މީހެކެވެ.

ނަމަވެސް 3 ނޮވެމްބަރު 1988ގެ ޓެރަރިސްޓް ހަމަލާ އާއި އެ ހަމަލާގައި މަރުވި 19 ދިވެހިންގެ ހަނދާނާއި އެ ދުވަހު މުޅި މާލޭގެ ރައްޔިތުން ތިބި ބިރުވެރި ހާލަތު ތަޖުރިބާކުރި މީހުންނަށް ލުތުފީ ފެންނާނީ އާދައިގެ މީހެއްގެ ގޮތަކު ނޫނެވެ. އޭނާއަކީ އަދިވެސް ދިވެހިންގެ އެންމެ ގިނަ ބައެއްގެ މަރުގެ ޒިންމާ އުފުލަން ޖެހޭ، އެންމެ ބޮޑު ކުށްވެރިޔާ ނޫން ގޮތަކަށް، އެ ހަމަލާގެ ބޮޑުކަން ލޮލުން ދެކި އަތުން ހިފި މީހުންނަށް ނެގޭނެ ކަމަކަށެއް ނުފެނެ އެވެ.

މިއީ ސިޔާސީ ހަމަލާއެއްގެ ގޮތުގައި ނަގާކަށް ބޭނުމެއް ނުވެ އެވެ. އެކަމަކު ލުތުފީ އާއި ޖަލުގައި 25 އަހަރު ހަމަކޮށް މީގެ އަށެއްކަ އަހަރު ކުރިން މިނިވަންވެފައި ހުރި ސަގަރު އަހުމަދު ނާސިރު އިސްކޮށް ތިބެ، ސްރީ ލަންކާގެ ޕްލޮޓް ޖަމާއަތުގެ 80 ޓެރަރިސްޓުންނާ އެކު މާލެ އަރައި، ސިފައިންގެ ހިފަން ދިން ބޮޑު ހަމަލާގެ އަމާޒަކީ އޭރުގެ ރައީސް މައުމޫން އަބްދުލްގައްޔޫމްގެ ވެރިކަން ބަދަލުކުރުމެވެ. ލުތުފީ އެކި މީހުން ކައިރީގައި ދެއްކި ވާހަކަތަކަށް ބަލާ ނަމަ ހިތްހަމަނުޖެހުން އޮތީ ސަރުކާރާ މެދުގަ އެވެ. ސަރުކާރުގެ ބައެއް ސިޔާސަތުތަކާ މެދު އެވެ.

ނަމަވެސް ސިޔާސީ ކަމެއް ހައްލުކުރަން ބޭރުގެ ޓެރަރިސްޓުން (ޕްލޮޓް ޖަމާއަތަކީ އޭރު ތަމަޅައިންނަށް ވަކި ދައުލަތެއް ހޯދައިދޭން ސްރީ ލަންކާގެ ސިފައިންނާ ހަނގުރާމަކުރަމުން ދިޔަ ތަމަޅައިންގެ އެއް ޖަމާއަތެވެ) ގޮވައިގެން އަރައި ހަމަލާ ދިނުމަކީ، އޭރު ވެސް އަދި މިހާރު ވެސް ދިވެހިން ގަބޫލުކުރާނެ ހަމައެއް ނޫނެވެ. އޭރު މައުމޫނަކީ ދިވެހިންގެ ވަރަށް ގިނަ ބައެއްގެ ލޯބި ލިބިވަޑައިގެން ހުންނެވި ބޭފުޅެކެވެ. ތިން ވަނަ ދައުރަށް ހޮވިވަޑައިގެން ހުވާކުރައްވަން އޮތީ އެންމެ ހަތް ދުވަހެވެ.

ދިވެހިންނަށް މައުމޫން އޭރު އަދި ބަލެއްނުވެ އެވެ. އެކަމަކު ލުތުފީ ކަހަލަ ބައެއް ވިޔަފާރިވެރިންނަށް ސަރުކާރުގެ ބައެއް ގަވާއިދުތަކަކީ އުނދަގުލެކެވެ. އެހެންކަމުން 1970 އާއި 1980ގެ އަހަރުތަކުގައި ރާއްޖޭގައި ރައީސްއާ ދެކޮޅަށް ވިޔަފާރިވެރިންގެ ކުދި/ބޮޑު ބަގާވާތްތައް ރޭވި، ހިނގި އެވެ. ކުރީގެ ރައީސް އިބްރާހިމް ނާސިރު އަވަހާރަކޮށްލަން ފިސްތޯލަ އެތެރެކުރުމާއި 1981ގައި މައުމޫންގެ ވެރިކަން ބަދަލުކުރަން ކުރީގެ އިނގިރޭސި ސިފައިންގެ ބަޔަކު ގެނައުން ފަދަ، ހާދިސާތައް ތާރީހުން އެހުރީ ފެންނާށެވެ.

ނަމަވެސް އެއިން އެއްވެސް ކަމެއްގައި ދިވެއްސެއްގެ ނުވަތަ އެހެން ބައެއްގެ ނަމަވެސް ލޭއޮހޮރުވިފައެއް ނުވެ އެވެ. ނޮވެމްބަރު 3 ތަފާތުވަނީ އެ ދުވަހުގެ ހަމަލާ އަނިޔާވެރިކަމުންނެވެ. ލޭއޮހޮރުވުން ބޮޑުކަމުންނެވެ. ގައުމު ހުއްޓުވާލިކަމުންނެވެ. އަދާކުރަން ޖެހުނު މާލީ/ނަފުސާނީ/ޖިސްމާނީ ގެއްލުން ބޮޑުކަމުންނެވެ.

އެ ދުވަހު ލުތުފީ އިސްކޮށް ހުރެ ނުކުރަނީ ކޮން ކަމެއް ހެއްޔެވެ؟ މަރުވި މީހުންގެ ލެއިން ބިންގަނޑު ފެވުން އެކަންޏެއް ނޫނެވެ. އޭރު ތަރައްގީކުރަމުން ދިޔަ ޖުމްހޫރީ މައިދާނުގެ ހުސް ބިމުގައި، އެތައް ދިވެހިންނެއް އައްޑަނަޔަކަށް ހަދައިގެން ބޭތިއްބި ބޭތިއްބުން ކޮބައި ހެއްޔެވެ؟ ރައީސް އޮފީހާއި ކުރީގެ ގާޒީ ބިލްޑިންއާ ދެމެދު އޮތް ކަނީރު ހިނގުމުގައި އެތައް ދިވެހިންނެއް، ސިފައިންގެ ތެރެއިން އަންނަ ހަމަލާތައް ހުއްޓުވުމުގެ ނިޔަތުގައި، ވަޒަންތަކަށް އަމާޒުކޮށްގެން ގެންގުޅުނު ގެންގުޅުން ކޮބައި ހެއްޔެވެ؟ އޭގެ ތެރޭގައި އިން އުމުރުން އެންމެ 16 އަހަރުގެ ޖަވާދު އުމަރުގެ ބޮލަށް ވަޒަން އަރައި، މަރުވި މަރުވުން މަތިން ހަނދާން ނެތޭނެ ހެއްޔެވެ؟ ފިލަންވެގެން ޕްރޮގްރެސް ލައިޓްގައި ގެންދިޔަ ރަހީނުންގެ ތެރެއިން ބައެއް މީހުން، އިންޑިއާ ސިފައިންނަށް ބިރުދައްކަން، މަރާފައި ކަނޑަށް އެއްލައިލި އެއްލައިލުން މާޒީގެ ތަސްވީރުން ފޮހެލާނީ ކިހިނެއް ހެއްޔެވެ؟

ކަނޑުމަތިން އިންޑިއާ ސިފައިންގެ އަތްދަށުގެ ލުތުފީ އާއި ނާސިރު، މާލެ ގެނެސް ބޭލިއިރު ރައްޔިތުން ތިބީ ދޮންވެފަ އެވެ. އަތުންފައިން ކޮންމެ ފަދަ ގޯހެއް ހެދޭހާ ބޮޑު ގައުމީ ޖޯޝް އާއި ގައުމީ ރޫހުގަ އެވެ. އެކަމަކު ރަސްމީ ފުރަތަމަ ސުވާލުތަކާ ކުރިމަތިލާން ސިފައިންގެ މައި މަރުކަޒަށް އެ އެންމެންގެ ކުރިމަތިން ހިންގުވާފައި ލުތުފީ އާއި ނާސިރު ގެންދިޔަ އިރު އެމީހުން ތިބީ ބޮޑު ލަދާއި، ބިރުގައި، ފިނޑިންނަށް ވެފަ އެވެ.

އޭގެ ހަތަރު މަހެއް ފަހުން ހައި ކޯޓުގައި ޝަރީއަތް ފެށި އެވެ. އޭރު ހައި ކޯޓު ހިންގަނީ މިހާރުގެ ސެނެހިޔާ ހޮސްޕިޓަލްގެ ދެކުނަށް އެހުރި ފެމިލީ ކޯޓުގެ އިމާރާތުގަ އެވެ. ސިފައިންގެ ކުރިމަތީ ޖެޓީން ކުށްވެރިން ބާލައިގެން ހައި ކޯޓަށް ގެންދިޔައީ ހިންގުވައިފަ އެވެ. މީގެ 35 އަހަރު ކުރިން އެއީ ނޮވެމްބަރު 3ގެ ހަމަލާގެ ފާރުގަނޑު ރޯކޮށް އޮތް ދިވެހިންނަށް އަނެއްކާވެސް އެ މީހުންގެ ޝުއޫރު ފާޅުކުރަން ލިބުނު ފުރުސަތެކެވެ. އެއްޗެހި ގޮވި މީހުން އެއްޗެހި ގޮވީ އެވެ. މަލާމަތްކުރި މީހުން މަލާމަތްކުރީ އެވެ.

ދިވެހި ރައްޔިތުންގެ ކުރިމައްޗަށް، ޓީވީއެމް އާއި ދިވެހިރާއްޖޭގެ އަޑު މެދުވެރިކޮށް، މައުމޫން 17 ސެޕްޓެމްބަރު 1989ގެ ރޭގަނޑު އެރުއްވި އެވެ. އެމަނިކުފާނުގެ އޮތީ ބޮޑު ވާހަކަފުޅެކެވެ. އޭރު ލުތުފީ އާއި ނާސިރުގެ އިތުރުން ހަމަލާގެ ބައެއް އިސް ބައިވެރިންނަށް ހައި ކޯޓުން ވަނީ މަރުގެ އަދަބު ކަނޑައަޅައިފަ އެވެ. އޭރުގެ 'ސުޕްރީމް ކޯޓަކީ' ރައީސުލްޖުމްހޫރިއްޔާ އެވެ. ހައި ކޯޓުގެ ހުކުމަށް ބަދަލެއް ގެނެވޭ ނަމަ ދެން އޮތް ފުރުސަތަކީ ރައީސަށް ލިބިވަޑައިގަންނަވާ ބާރެވެ.

މައުމޫން އިއުލާންކުރެއްވީ މަރުގެ ހުކުމް އިއްވި މީހުންގެ އަދަބު އުމުރު ދުވަހުގެ ޖަލު ހުކުމަށް ބަދަލުކުރެއްވި ވާހަކަ އެވެ. ރާއްޖޭގެ ގާނޫނު އޮތް ގޮތުން އުމުރު ދުވަހުގެ ޖަލު ހުކުމަކީ 25 އަހަރެވެ.

އެހާ ބޮޑު ލޭއޮހޮރުވުމެއްގެ ކުށްވެރިންނަށް މަރުގެ އަދަބު ތަންފީޒުނުކުރީ، މައުމޫންގެ އަރިސް ބައެއް ބޭފުޅުން ފަހުން ވިދާޅުވެފައިވާ ގޮތުގައި، ރާއްޖެ ކަހަލަ ކުޑަ ގައުމެއްގައި، އެކަން ސިޔާސީކޮށްފާނެތީ އެވެ. ދިވެހިންގެ ބަޔަކަށް މަރުގެ އަދަބު ދިނީ މައުމޫނާ ދެކޮޅު ހިޔާލު ހުރެގެން ކަމަށް ބުނެ، މުޅި މައްސަލަ ގޯސްކޮށްފާނެތީ އެވެ. ފަހުން ނޮވެމްބަރު 3ގެ ހާދިސާ ލިއާއިރު، އޭރުގެ ޖަޒުބާތުތަކުން ނުކުމެ، އެހެން ދުރުމީއަކުން ބަލައިގެން ފެންނާނެ ގޮތް ތަފާތުވެދާނެ އެވެ. އެކަކު އަނެކަކު ދަންނަ، ރައްޓެހި މުޖުތަމައުއެއްގައި އަނެއްކާވެސް ލޭގެ ވާހަކަ، އެހެން މާނަތަކެއްގައި ނުކުމެދާނެ އެވެ.

ކޮންމެއަކަސް މައުމޫން އެ އެންމެންނަށް މައާފު ދެއްވި އެވެ. މިނިވަނެއްގެ ގޮތުގައި ލުތުފީ ދިވެހިންގެ ތެރެއަށް އެ ނުކުންނަނީ، އޭނާ ގެނައި ޓެރަރިސްޓުންގެ އަތްދަށު ނުވެ ސަލާމަތްވެވަޑައިގެންނެވި އޭރުގެ ރައީސްގެ އެ ނިންމެވުމުގެ ސަބަބުންނެވެ.

ނޮވެމްބަރު 3ގެ ހަމަލާއަ ގުޅިގެން އަދަބު ލިބުނު އެހެން ދިވެހިން ކުޅުނު ރޯލު، އާންމުންނަށް ފެނިފައެއް ނުވެ އެވެ. އާންމުންނަށް ފެނުނީ ލުތުފީ އާއި ނާސިރު، ޓެރަރިސްޓުންނާ އެކު އުޅުނު ތަނެވެ. ޒިކުރާ މިސްކިތަށް އަރައި، ސަރުކާރާ ދެކޮޅަށް ދެއްކި ވާހަކަތަކެވެ. ރަހީނުކުރަން ޖެހޭ މީހުންގެ ލިސްޓް ހިފައިގެން ގޭގެއަށް ދިޔަ ތަނެވެ. ޕްރޮގްރެސް ލައިޓްގައި ތިއްބާ އިންޑިއާ ސިފައިން ހައްޔަރުކުރި ކުރުމެވެ.

އެހެންކަމުން ލުތުފީ އާއި ނާސިރާ މެދު އެއްވެސް ޝައްކެއް ނުއުފެދެ އެވެ. އެއީ އެ ހަމަލާގެ ބާނީންނެވެ.

ގަނޫނީ ގޮތުން އަދަބުން ސަލާމަތްވުމާއި ހުކުމް ތަންފީޒްކޮށް ނިންމުމުން އެ މީހަކު އެހުރީ މިނިވަންވެފަ އެވެ. އެކަމަކު އެމީހަކު ކުރި ކަމެއްގެ މަތިން ހަނދާނެއް ނުނެތޭނެ އެވެ. އެކަމެއްގެ އަސަރުތައް ހިތުގައި ކެކިއެރުން ގުޅިފައި އޮންނާނީ އެ ކުށެއްގެ ކުޑަބޮޑުމިނާ އެވެ.

ނޮވެމްބަރު 3ގެ ބޮޑުކަމާ މެދުގައި ސުވާލެއް ނުއުފެދެ އެވެ. މަރުވި މީހުންގެ އާއިލާއިން ތަހައްމަލްކުރި/އަދިވެސް ތަހައްމަލްކުރަމުން ދާ ހިތާމައާ މެދު ސުވާލެއް ނުކުރެވޭނެ އެވެ. އެއީ އެދުވަހުގެ ހަނދާންތަކެވެ. އެދުވަހުގެ ހިތްދަތިކަމެވެ.

ހަމަލާގެ އެންމެ ބޮޑު މީހާ އަދި އަދަބުގައި ހުރި އެންމެ ފަހު މީހާ ލުތުފީ މިނިވަންވުމަކުން، މުޅި ހާދިސާ ކުޑަވެގެންނެއް ވެސް ނުދެ އެވެ. އަޅުގަނޑު ކަހަލަ އޭރުގެ ފުރާއުމުރުގެ ކުދިންގެ ހިތުގައި އަދިވެސް އުތުރިއަރަނީ އެ ދުވަހުގެ އަސަރުތަކެވެ.

ދުނިޔޭގައި ހުރިހާ ހިނދަކު ވަކިވެވެން ނެތް ހަނދާންތަކެވެ.