ތައްޔާރުނުވެ ތިއްބާ ނުރައްކާތެރި ޑްރަގެއްގެ އާ ބަލިމަޑުކަމެއް

އެއީ 26 އަހަރުގެ ޒުވާނެކެވެ. ރިސޯޓެއްގައި މަސައްކަތްކުރަން އުޅުމަށް ފަހު ވަޒީފާ ގެއްލުމުން އޭނާ އައިސް ހުރީ، ކުރާނެ ކަމެއް ނެތި މާލޭގަ އެވެ. އެހެން ހުރުމުގެ ތެރޭގައި އިހުސާސްވި އެކަނިވެރިކަމާއި ފޫހިކަމާއި ހިތްނުތަނަވަސްކަމުން ސަލާމަތްވާން އޭނާ ބޭނުންކުރީ މަސްތުވާތަކެއްޗެވެ. އަދާކުރި ވަޒީފާއިން އެއްކޮށްފައި ހުރި ފައިސާކޮޅު ވެސް އެކަމަށް ހުސްކޮށްލި އެވެ.

ތަކުރާރުކޮށް ދިގު މުއްދަތަށް މަސްތުވާތަކެތި ބޭނުންކުރަން ފެށުމުގެ ނޭދެވޭ އަސަރުތައް އޭނާއާ އަރާހަމަކުރަން މާ ގިނަ ދުވަހެއް ނުނެގި އެވެ. ހަށިގަނޑާއި ސިކުނޑިން ފެންނަން ފެށި އަލާމާތްތަކުން އޭނާ މޮޔަކޮށްލި އެވެ. ޝައްކާއި ވަހުމުތަކުން އޭނާގެ ސިކުނޑި ފުރާލައި، ބުއްދި ފިލާގޮސް، އަމިއްލަ ނަފްސަށް އަނިޔާކުރާ ހިސާބަށް ދިޔަ އެވެ.

އެ ހިސާބުން، އޭނާގެ އާއިލާގެ ފަރާތުން ގުޅީ، ޑްރަގް ޑިމާންޑް ރިޑަކްޝަންގެ ދާއިރާގައި މަސައްކަތްކޮށް، މަސްތުވާތަކެތި ބޭނުންކުރާ މީހުންނަށް އެހީތެރިކަން ފޯރުކޮށްދީ، އެމީހުން އަލުން އަނބުރާ މުޖުތަމައުއަށް ނެރުމުގެ މަސައްކަތް ކުރަމުން އަންނަ އަލީ އަދީބަށެވެ.

އަދީބު ކިޔައިދެއްވި ގޮތުގައި، އޭނާއަށް އެ ގެއަށް ދެވުނު އިރު އެ ޒުވާނާ ވަނީ އޭނާގެ ގައިގެ ތެރެއަށް އެއްޗެެހިތަކެއް ވަދެގެން އުޅޭ ކަމަށް ގަބޫލުކުރެވިގެން، އެ އެއްޗެހި ގައިގެ ތެރެއިން ނެރެން މަސައްކަތް ކޮށް، އަމިއްލަ ނަފްސަށް ގެއްލުންދީ، އަމިއްލަ އަތުން އަމިއްލަ ހަށިގަނޑު "ކޮނެލާފަ" އެވެ.

އެގޮތަށް، ނުވާ ކަމެއް އިހުސާސް ކުރެވި ގަބޫލުކުރެވުމަށް ކިޔަނީ ޓެކްޓިކަލް ހެލޫސިނޭޝަންސް އެވެ. މިއީ ރާއްޖޭގައި ފަހަކަށް އައިސް ހަލުވިކަމާ އެކު ފެތުރެމުން ގޮސް އާންމުވެފައިވާ މެތަމްފެޓަމިން (ކްރިސްޓަލް މެތު ނުވަތަ މެތު) ބޭނުންކުރުމުން ބައެއް ހާލަތްތަކުގައި ފެންނަ ނުރައްކާތެރި އަލާމާތެކެވެ.

"އޭނާއަށް އިހުސާސްކުރެވުނީ އޭނާގެ ގައި ތެރޭގައި އެއްޗެހިތަކެއް އުޅެޔޭ. އޭނަ އަމިއްލަޔަށް ހުރީ އޭނާގެ އަތާ އެއްޗެހި ކޮނެލާފައި. އެއީ މެތުން އަންނަ ކަމެއް. ނަފްސާނީ މައްސަލަ އިތުރުވުން، ހަމަ ވަރަށް ބޮޑަށް ނަފްސާނީ ވެގެން މޮޔަ ގޮވާ، އިންޑިޔުސްޑް ސައިކޯސިސް އަށް ދިޔުން ކަހަލަ ބައިވަރު ކަންތައްތައް އަޅުގަނޑުމެންނަށް ފެންނާނެ އަދި [ކުރިއަށް އޮތް ތަނުގައި]،" އަދީބު ވިދާޅުވި އެވެ.

ޒަމާނުއްސުރެ ރާއްޖޭގައި އާންމުވެފައިވާ އެންމެ ގެއްލުން ބޮޑު ޑްރަގަކީ އޯޕިއޮއިޑްސްގެ ތެރޭގައި ހިމެނޭ ހެރޮއިން (އާންމުކޮށް ދިވެހިން ކިޔާ ގޮތުން ނަމަ ހަކުރު) އެވެ. ނުވަދިހައިގެ އަހަރުތަކުގެ ފަހުކޮޅުން ފެށިގެން ރާއްޖޭގައި އޮތް ހެރޮއިންއަށް ދެވިހިފުމުގެ ބޮޑު މައްސަލައިގެ މައްޗަށް މި ކުޑަކުޑަ މުޖުތަމައުގެ ތެރޭގައި މިދަނީ އާ ވައްތަރުތަކުގެ ނުރައްކާތެރި އެހެން މަސްތުވާތަކެތި ވެެސް ފެތުރި، ވަކި ހިއްޕާލަމުންނެވެ.

"މިހާރު މި ވެގެން އުޅޭ ގޮތަކީ، ރާއްޖޭގައި މި އޮތީ ދެ އެޕިޑެމިކް އެއްވެގެން ސިންޑެމިކް އަކަށް ބަދަލުވެފައި. އޯޕިއޮއިޑްސް އެޕިޑެމިކްއަކާ އަހަރެމެން ހަނގުރާމަ ކުރާތާ ވެއްޖެ އެތައް އަހަރެއް. އުޅެނިކޮށް އަނެއްކާ ސްޓިމިއުލަންޓްސް، މެތުގެ އެޕިޑެމިކެއް މި ފެތުރެނީ،" ރާއްޖޭގެ ހުރިހާ ހިސާބުތަކުން ވެސް މިހާރު ފަސޭހަކަމާ އެކު މެތު ލިބޭކަމުގެ ކަންބޮޑުވުން ފާޅުކުރައްވަމުން އަދީބު ވިދާޅުވި އެވެ.

"އަހަރެމެންނަށް ވަރަށް އާ، އާންމުކޮށް ނުފެންނަ ކަންތައްތަކެއް މިހާރު މި ފެންނަނީ. މިސާލަކަށް ބައެއް މީހުން އެބަ ބުނޭ ތިމަންނަމެންނަށް މިހާރު ވަރަށް ނުފެނެޔޭ މަގުމަތީގައި މިހެން ނިދިޖެހިފައި ތިބޭ މީހުން، ވަރަށް މަދޭ. އެހެންވެ މީހުންނަށް މި ހީވަނީ އޭގެ މާނައަކީ މަސްތުވާތަކެތި ބޭނުންކުރާ މީހުން މަދުވީއޭ،" އަދީބު އިތުރަށް ފާހަގަކުރެއްވި އެވެ.

"އެކަމަކު މި ވާ ގޮތަކީ އާންމުގޮތެއްގައި [މިހާރު] ވަރަށް މަދު، ހަމައެކަނި ހެރޮއިން ބޭނުންކުރާ މީހުން. މިހާރު އުޅޭ ގިނަ މީހުންނަނީ އޯޕިއޮއިޑްސް ވެސް ބޭނުންކުރާ މީހުން، އަދި އެއާ އެކީގައި ސްޓިމިއުލަންޓްސް ވެސް  ބޭނުންކުރާ މީހުން."

އޯޕިއޮއިޑްސް އާއި ސްޓިމިއުލަންޓްސް އަކީ މުޅިން ތަފާތު ދެ ބާވަތެއްގެ ޑްރަގެކެވެ. ބޭނުން ކުރުމުން ކުރާ އަސަރާއި ދެވިހިފާ ގޮތާއި ލިބޭ ގެއްލުންތައް ވެސް ވަރަށް ތަފާތެވެ. އެގޮތުން:

ކުރިން ނުލިބޭ ފަދަ އެކި ކަހަލަ ބާވަތްތަކުގެ ޑްރަގް މިހާރު ރާއްޖެ އެތެރެކުރާ މިންވަރާއި، ވިއްކާ މިންވަރު އިތުރުވެ ފަސޭހައިން ލިބިގަނެވޭ ގޮތް ވުމާ އެކު، ރާއްޖޭގައި މަސްތުވާތަކެތި ބޭނުންކުރުމުގެ ސަގާފަތަށް ދަނީ ވަރަށް ބޮޑު ބަދަލެއް އަންނަމުންނެވެ. އަދީބު ވިދާޅުވި ގޮތުގައި:

"މެތު އެކަންޏެއް ވެސް ނޫން. ސައިކޯސްޓިމިއުލަންޓް ޑްރަގްސްއަށް ރާއްޖޭގައި މިހާރު އެބަ ބޭނުންކުރޭ އެމްޑީއެމްއޭ، މިއައު މިއައު [މެފަޑްރޯން]، ކޮކެއިން. ކޮކެއިން އެއްޗިހި ބަރާބަރަށް އެބަ ލިބޭ،" އަދީބު ފާހަގަކުރެއްވި އެވެ.

އޭނާ ވިދާޅުވިގޮތުގައި ވަޒީފާގައި އުޅޭ، މުޖުތަމައުއަށް ހިދުމަތްތެރި، ހީނުކުރާ ފަދަ އެތައް ބަޔަކު ވެސް މިފަދަ މަސްތުވާތަކެތި އާންމުކޮށް ބޭނުންކޮށް އުޅެ އެވެ.  

ރާއްޖޭގައި މިހާ ދުވަސްވަންދެން ޑިޕްރެސެންޓްސް އަށް ބޮޑު މަގުބޫލުކަމެއް އޮތުމަށް ފަހު، ފަހަކަށް އައިސް ސްޓިމިއުލަންޓްސް ބޭނުންކުރުން އިތުރުވެފައިވަނީ ކީއްވެގެންތޯ ދިރާސާކޮށްގެން ބަލަން ޖެހޭ ކަން ފާހަގަކުރައްވައި އަދީބު ވިދާޅުވީ، މި ބަދަލުގެ އަސަރު މުޖުތަމުގެ ތެރެއިން ވެސް ވަރަށް ބޮޑަށް ފެނިގެންދާނެ ކަމަށެވެ.

"ޑިޕްރެސެންޓްސް އިން ސްޓިމިއުލަންޓްސްއަށް ދިޔައިމަ އަންނަ ތަފާތު އަންނާނެ ވަރަށް. މިސާލަކަށް މީހުން ވަޔަލެންޓް ވުން، އެގްރެސިވް ވުން. ގޭތެރޭގެ މައްސަލަތައް އިތުރުވުން، އަންހެނުންނަށް އަނިޔާ ކުރުމާއި ގެވެށި އަނިޔާ ގިނަވުން، ބަލިވެގެން ގެންދާ މީހުން ހޮސްޕިޓަލް ތެރޭގައި ކޮންޓްރޯލް ނުކުރެވުން،" އޭނާ ފާހަގަކުރެއްވި އެވެ.

"ސްޓިމިއުލަންޓްސް އަކީ މީހާއަށް ނިދޭ އެއްޗެއް ނޫން. އެ ބޭނުން ކުރީމަ ތިން ހަތަރު ދުވަސް ވަންދެން ހޭލާ ހުރެފާނެ. ދެން ވިސްނާލާ، އިންސާނަކު ތިން ހަތަރު ދުވަސް ވަންދެން ހޭލާ ހުރީމަ ވާނެ ގޮތް. އަހަރެމެން އާދައިގެ މީހަކަށް ވެސް ވާނެ ވަރު އެނގޭނެ ދޯ؟" އަދީބު ވިދާޅުވި އެވެ.

"އެހެން ހުރެ ބަހައްޓާފައި ކްރޭޝް ވަނީ މި ކޮންމެ ފަހަރަކު. ކްރޭޝް ވެފައި އަނެއްކާވެސް ތެދުވެ މި ބޭނުންކުރަނީ."

ސްޓިމިއުލަންޓްސްގެ ތެރެއިން ވެސް މެތަމްފެޓަމިން އަކީ އެންމެ ވަރުގަދަ، ނުރައްކާތެރި ޑްރަގެވެ. މެތު ބޭނުން ކުރުމުން 'ހައި' ވާއިރު އެ ލިބޭ އުފާވެރިކަމާ އެއްވަރަށް، އޭގެ އަސަރު ފިލައިގެން ދިޔުމުން ކުރިމަތިވާ ނުތަނަވަސްކަން ވެސް ބޮޑެވެ. 'ކްރޭޝް' ވުމާ އެކު އަނެއްކާވެސް އިތުރަށް ބޭނުންކުރެވެނީ އެހެންވެ އެވެ.

މެތަމްފެޓަމިން ބޭނުންކުރުމުގެ ސަބަބުން ލިބޭ ގެއްލުންތައް:

"ނަފްސާނީގޮތުން ވަރަށް ގިނަ ފަހަރަށް، މިހާރު މި އަންނަ ސްޓިމިއުލަންޓްސް އިން ފެންނަ ކަމެއް، އޭގެ ހައި ތެރޭގައި ސައިކޯޓިކް ވާތަން. ބުއްދި ފިލައިގެންދާ ހިސާބަށް ގޮސް، ވާނުވާ ނޭނގި، އެއްޗެހި އަޑުއިވި، އެއްޗެހި ފެނި، ހެދޭ ނުހެދޭއެއް ނޭނގޭ ހިސާބަށް އެބަ ދޭ،" ނަން ނުޖަހާ ގޮތަށް 'ދައުރު'އާ ވާހަކަ ދެއްކެވި ތަޖުރިބާކާރު ނަފްސާނީ ޑޮކްޓަރެއް ވިދާޅުވި އެވެ.

ސިއްހީ ދާއިރާގެ މާހިރެއްގެ ހައިސިއްޔަތުން ކަންބޮޑުވުން ފާޅުކުރައްވަމުން އޭނާ ވިދާޅުވީ:

މެތު ފަދަ ސްޓިމިއުލަންޓްސް ބޭނުންކުރުމުން ފެންނަނީ ނަފްސާނީ އަސަރުތައް އެކަންޏެއް ވެސް ނޫނެވެ. އެއިން ހަށިގަނޑަށް ދިގު މުއްދަތުގެ ޖިސްމާނީ އެތައް ގެއްލުންތަކެއް ވެސް ލިބެ އެވެ. އޭގެ ތެރޭގައި:

"މެތަމްފެޓަމިން ބޭނުންކުރުމާ އެކީގައި ހިތަށް ލިބޭ ގެއްލުމާއި އެއާ ގުޅިގެން ކުއްލި މަރުތައް ގިނަވާ ކަމަކީ ވެސް ފާހަގަކޮށްލެވޭ ކަންބޮޑުވުމެއް،" ޑޮކްޓަރު ވިދާޅުވި އެވެ.

އޭގެ އިތުރުން، މިފަދަ ޑްރަގަކަށް ދެވިހިފުމުގެ ސަބަބުން އާއިލާތަކަށާއި މުޖުތަމައުއަށް ވެސް ނޭދެވޭ ބޮޑު އަސަރެއް ކުރެ އެވެ. ޑޮކްޓަރު ފާހަގަކުރެއްވި ގޮތުގައި، މައިންބަފައިންނަށާއި އެމީހުންގެ އަނބިދަރިންނަށް އަދި ކައިރީގައި އުޅޭ އެހެން މީހުންނަށް ލިބޭ ގެއްލުންތަކާއި ކުޑަކުދިންނަށް އިހުމާލުވުމާއި އަނިޔާ ކުރުމުގެ މައްސަލަތައް ވެސް މެތަމްފެޓަމިން ފަދަ ޑްރަގްތަކާ ގުޅިގެން އިތުރުވެ އެވެ.

މެތަކީ އޭގެ ޒާތުގައި ވެސް ގެއްލުން ބޮޑު ޑްރަގް އެކެވެ. އަދި ބައެއް ހާލަތްތަކުގައި މެތު ބޭނުންކުރާ ގޮތުގެ ސަބަބުން ލިބޭ ގެއްލުން އެތައް ގުނައެއް ބޮޑުވެގެންދާ ކަމަށް ވެސް ޑޮކްޓަރު ވިދާޅުވި އެވެ.

"ރާއްޖޭގައި ދެން ކަންބޮޑުވާ އަނެއް ކަމަކީ، މިކްސް ކޮށް ބޭނުންކުރާ ކުރުން. ވަރަށް ގިނަ ފަހަރަށް އޯޕިއޮއިޑްސް އާއި ހެރޮއިން ފާޑު އެއްޗިއްސާ ސްޓިމިއުލަންޓްސްއާ އެއްކުރީމަ ވާ ނުރައްކާ މާ ބޮޑު. ވަރަށް ގިނަ ފަހަރު އަޅުގަނޑުމެންނަށް ފެންނަ ކަމެއް އެއީ،" އޭނާ ވިދާޅުވި އެވެ.

"އެކައްޗަކީ މީހާ ލަސް ކޮށްލާ އެއްޗަކަށް ވެފައި އަނެކައްޗަކީ މީހާ ހައި ކުރާ އެއްޗަކަށް ވީމަ ވަރަށް ބޮޑެތި ޑޯޒޭޖްތައް އެއްބައި ފަހަރަށް ދޭތީގެ ވެސް ބޭނުންކުރެވޭ. އަދި ދޭތިން ވެސް ދެވިހިފާ ގޮތް މާ ބޮޑުވޭ. އެއިން މަސްތުވާ މިންވަރު ބޮޑުވެފައި އެއިން ލިބޭ ޖިސްމާނީ ގެއްލުން ވެސް މާ ބޮޑުވޭ."

އެހެން ބާވަތްތަކުގެ ޑްރަގްސްއާ އެކު ބޭނުން ކުރުމުގެ އިތުރުން، އަދީބު ފާހަގަކުރެއްވި ގޮތުގައި، ރާއްޖޭގައި މެތު ބޭނުންކުރާ އާބާދީގެ ތެރޭގައި ހަށިގަނޑުގެ ތެރެއަށް މެތު ފޮނުވާލަން ކަށި ބޭނުންކުރާ މިންވަރު އިތުރުވުމަކީ ވެސް ކަންބޮޑުވުމެކެވެ.

"އެއީ ވެސް ވަރަށް ބިރުވެރި ކަމެއް. މިހާރު މެތު އިންޖެކްޓް ކުރުން މި އުޅެނީ މުޅިން އެހެން ހިސާބެއްގައި. ހެޕަޓައިޓިސް ބީ އާއި ހެޕަޓައިޓިސް ސީ ވެސް ރާއްޖޭގައި ފުދޭވަރަކަށް އަނެއްކާ އިތުރުވަނީ،" އޭނާ ވިދާޅުވި އެވެ.

މި ދެ ބައްޔަކީ ވެސް ނީޑްލް-ޝެއާރިންގެ ތެރެއިން ލޭގެ ޒަރީއާ އިން ފަސޭހަކަމާ އެކު ފެތުރޭ ދެ ބައްޔެވެ. ނީޑްލް-ޝެއާރިންއާ ބެހޭގޮތުން ހޭލުންތެރިކަން އިތުރު ނުކުރެވިއްޖެ ނަމަ މިފަދަ ބަލިތައް ފެތުރުން ހައްތަހާ އިތުރުވާނެ ކަމުގެ ކަންބޮޑުވުން އަދީބު ފާހަގަކުރެއްވި އެވެ.

ރާއްޖެ މަސްތުވާތަކެތީގެ އާ އަނދަވަޅަކަށް ވެއްޓެންދާ އިރު، އެކަން ހުއްޓުވުމަށް އަހަރެމެން މިތިބީ އަނެއްކާވެސް ނުކުޅެދިފަ އެވެ. ކަމާ ބެހޭ މައުލޫމާތާއި ހޭލުންތެރިކަން ނެތުމުގެ އިތުރުން، އެކަމުން އަރައިގަންނަން ބޭނުންވާ މީހުންނަށް ރަނގަޅު އެހީތެރިކަމެއް ފޯރުކޮށްދެވޭނެ ނިޒާމެއް ވެސް ނެތެވެ.

ރާއްޖޭގައި މިހާތަނަށް ޑްރަގް ފަރުވާ އާއި ރިހެބިލިޓޭޝަންގެ ގިނަ ޕްރޮގްރާމްތައް އަމާޒުކޮށްފައިވަނީ، ފަހަކާ ޖެހެންދެން ރާއްޖޭގައި އެންމެ އާންމުކޮށް ބޭނުންކުރަމުން އައި ހެރޮއިން ފަދަ އޯޕިއޮއިޑްސް އަށެވެ. 

"އަހަރެމެން ނެތް ފަރުވާގެ ތެރޭގައި ވިސްނާފައެއް ވެސް އަދި ސްޓިމިއުލަންޓްސްއާ ދޭތެރޭގައި. ފަރުވާ ތަފާތުވޭ އެބަ ޑިޕްރެސަންޓްސްއަށް ދޭ ފަރުވާ އާއި ސްޓިމިއުލަންޓްސްއަށް ދޭ ފަރުވާއާ. ފަރުވާގެ ގޮތުން ވެސް އަހަރެމެން ރެޑީއެއް ނޫން ސްޓިމިއުލަންޓްސްއަށް ދެވިހިފުމަށް ފަރުވާ ދޭކަށް،" އަދީބު ވިދާޅުވި އެވެ.

"[ސްޓިމިއުލަންޓްސްގެ ފަރުވާއަށް] މިސާލަކަށް މެތަޑޯން ގޮތަކަށް ބޭހެއް ވެސް ބޭނުމެއް ނުކުރާނެ. ފަރުވާގެ ނިޒާމުގައި ވެސް ތަފާތު، ފަރުވާ ކުރުމުގައި ވެސް ތަފާތުތަކެއް އަންނަ ކަމެއް ސްޓިމިއުލަންޓަށް ދެވިހިފުމަކީ،" ހާއްސަ އިސްކަމެއް ދީގެން ރާއްޖޭގައި ސްޓިމިއުލަންޓްސްއަށް ސިއްހީ ދާއިރާގެ ތެރެއިން ފަރުވާ ދެވޭނެ ޕްރޮގްރާމްތައް ތައާރަފު ކުރުން މުހިއްމުކަން ފާހަގަކުރައްވައި، މި ރިޕޯޓަށް ވާހަކަ ދެއްކެވި ޑޮކްޓަރު ވެސް ވިދާޅުވި އެވެ.

މެތަމްފެޓަމިން ފަދަ ޑްރަގްތަކަށް ދެވިހިފުމަށް ދެވޭނެ ފަރުވާއެއް ނެތް އިރު، ވަރުގަދަ ސްޓިމިއުލަންޓްސް ބޭނުންކޮށްގެން ކުރިމަތިވާ ނަފްސާނީ އަދި ޖިސްމާނީ އަލާމާތްތަކަށް އެކަށީގެންވާ ފަރުވާ ދެވޭނެ ކެޕޭސިޓީއެއް ވެސް ރާއްޖޭގެ ހޮސްޕިޓަލްތަކުގައި ނެތުމަކީ އަދީބުގެ ބޮޑު ކަންބޮޑުވުމެކެވެ.

"ރާއްޖޭގައި މަސްތުވާތަކެތީގެ މައްސަލަ މިހާ ބޮޑު އިރު ވެސް، އައިޖީއެމްއެޗް ކަހަލަ ތަންތަނުގައި އިމަޖެންސީ ސާވިސްއަށް ނުކުންނަ މީހުންނަކީ ވެސް މި މައުލޫމާތު އެކަށީގެންވާ ވަރަށް އެނގޭ މީހުންނެއް ނޫން. މިކަމަށް ޓްރެއިނިން ލިބިފައިވާ މީހުނެއް ނޫން،" އޭނާ ވިދާޅުވި އެވެ.

"އެހެންވީމަ ކުއްޖަކު ވަޔަލެންޓް ވީމަ ވެސް އެމީހުން ވެސް ބިރު ދޯ ގަންނާނީ؟ އެމީހުންނަށް އަންނާނީ ވަރަށް އެހެން ކަހަލަ ރިއެކްޝަނެއް ދޯ؟"

އަދީބު ގަބޫލުކުރައްވާ ގޮތުގައި، އެ ހާލަތުގައި ތިބޭ ބަލިމީހުންނާ މެދު އަމަލުކުރަންވީ ގޮތާއި، އެމީހުންގެ އަލާމާތްތައް އިތުރަށް ގޯސްނުވާނެ ގޮތަށް ކަންކަން ބައްޓަން ކޮށް، ރަނގަޅަށް ފަރުވާ ދިނުމަށްޓަކައި ރާއްޖޭގައި ވަރަށް ބޮޑު އިސްކަމެއް ދީގެން ކެޕޭސިޓީ-ބިލްޑިން ޕްރޮގްރާމްތަކާއި ޓްރެއިނިން ޕްރޮގްރާމްތައް ހިންގަން ޖެހެ އެވެ. އެކަމަށް މިހާރު ވެސް މާ ބޮޑަށް ލަސްވެއްޖެ އެވެ.

ހޭލުންތެރި ކުރުމުގެ ޕްރޮގްރާމްތައް ވެސް ހަމަ އެފަދަ އެވެ. މަސްތުވާތަކެތީގެ ވިޔަފާރި ކުރާ މީހުން 'ވަރަށް ސަޅި ޕާޓީ ޑްރަގެއް'ގެ ގޮތުގައި ލޭބަލް ކޮށްގެން މެތު ފަދަ ސްޓިމިއުލަންޓްސް ވިއްކަމުންދާ އިރު، އެ ޑްރަގް ބޭނުންކުރާ ޒުވާނުންނާއި ފުރާވަރު އުމުރުގެ ކުދިންނަށް ގިނަ ފަހަރަށް އޭގެ ގެއްލުން ރަނގަޅަށް ވަޒަންނުކުރެވޭ ކަމުގެ ކަންބޮޑުވުން ޑޮކްޓަރު ވެސް ފާޅުކުރެއްވި އެވެ.

"މީހުންގެ ހޭލުންތެރިކަން ވަރަށް ކުޑަ. މީހުންނަށް ހީވަނީ ހެރޮއިން ކަހަލަ ޑްރަގެއް ނޫނިއްޔާ އެޑިކްޓިވްއެއް ނޫނޭ. ޕާޓީކޮށްލަން، މަޖާކޮށްލަން ބޭނުންކޮށްލަން ހަމަ އޯކޭ ވާނޭ. އެހާ ނުރައްކާތެރި އެއްޗެއް ކަމެއް ނޭނގޭ. އެއިން ލިބޭ ގެއްލުންތަކާއި ކުރާ އަސަރެއް އެހާ ބޮޑަކަށް ނޭނގޭ. މިއީ ބޮޑު ކަމެއްކަން މީހުންނަކަށް އެހާ ރަނގަޅަކަށް ނޭނގޭ، އިހުސާސެއް ނުވޭ،" އޭނާ ވިދާޅުވި އެވެ.

"އަސްލު މީހުން ހިތަށް އަރާހާ ނުރައްކާތެރިކަން ކުޑަ ސަބްސްޓެންސްއެއް ނޫން މިއީ. އޭގެ ވަރަށް ބޮޑެތި ގެއްލުންތައް ކުދިންނަށާއި އާއިލާއަށާއި މުޖުތަމައަށް ލިބޭ. ޖިސްމާނީ އަދި ނަފްސާނީގޮތުން ވެސް ވަރަށް ބޮޑަށް އަސަރު ކުރުވާ، ވަރަށް ނުރައްކާތެރި އެއްޗެއް މިއީ. އެ އާދަ ހިފައިފިއްޔާ އެއިން ފަސޭހައިން ދުރުނުވެވޭ އެއްޗެއް."

އެހެންކަމުން، މެތަކީ "އެހާ ގެއްލުން ކުޑަ،" "ޕާޓީ ކޮށްލަން ބޭނުންކުރާ އެއްޗެއް" ގޮތަށް ނުދެކުމަށް ޑޮކްޓަރު އެދިވަޑައިގެންނެވި އެވެ. އެފަދަ އެއްވެސް ޑްރަގެއް ބޭނުން ކުރަން ވިސްނާ ނަމަ އެ ޑްރަގަކާ ބެހޭ މައުލޫމާތު ހޯދައި ހޭލުންތެރިވެ، އެކަމާ ދުރުވުމަކީ އަމިއްލަ ރައްކާތެރިކަން ހޯދެން އޮތް ގޮތެވެ.